Tuy nhiên, nhìn ở phía ngược lại, bà Justyna Szczudlik, người đứng đầu chương trình Châu Á - Thái Bình Dương tại Viện Các vấn đề Quốc tế Ba Lan, cho biết: “Người chiến thắng thực sự là Trung Quốc, chứ không phải EU, ngay cả khi các cam kết/nhượng bộ mà Trung Quốc hứa cuối cùng sẽ đạt được".
Khi Jose Manuel Barroso, cựu Chủ tịch Ủy ban châu Âu và Herman Van Rompuy, cựu Chủ tịch Hội đồng châu Âu, đến thăm Bắc Kinh vào tháng 11 năm 2013, người ta đã có nhiều hy vọng rằng một hiệp ước đầu tư giữa EU với Trung Quốc có thể sẽ đạt được trong vòng 30 tháng sau đó.
Khi đó, đứng ngay cạnh Thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường, tại Đại lễ đường Nhân dân ở Bắc Kinh, cựu Chủ tịch Hội đồng châu Âu Van Rompuy phát biểu: “Các vấn đề thương mại và đầu tư vẫn ở mức ưu tiên cao trong chương trình nghị sự và chúng tôi đã đạt được một bước tiến đáng kể bằng cách khởi động các cuộc đàm phán về các hợp đồng đầu tư".
"Một sân chơi bình đẳng, minh bạch và tin tưởng vào pháp quyền là điều cần thiết cho cả hai bên để kinh doanh phát triển", ông Van Rompuy nhấn mạnh.
Tuy vậy, xét cho cùng thì các mục tiêu được đặt ra trong năm 2013 lại khá khiêm tốn: Đó là giảm các rào cản đầu tư và sự không chắc chắn về mặt pháp lý cho các công ty châu Âu tại Trung Quốc đang phải đối mặt, và thúc đẩy thương mại hai chiều lên con số 1.000 tỷ USD vào năm 2020.
Nhưng cả ông Barroso và ông Van Rompuy đều không biết rằng cả hai ông đều đã phải từ chức sau đó 1 năm và Trung Quốc và EU đã phải mất tới 7 năm và 35 vòng đàm phán để hoàn tất thỏa thuận đầu tư này.
Năm 2013 rõ ràng thuộc về 1 kỷ nguyên khác. 7 năm trước, ít ai có thể đặt câu hỏi về sự phục hồi của một liên minh xuyên Đại Tây Dương giữa Hoa Kỳ và EU, và bất kỳ cuộc nói chuyện nào về một cuộc chiến tranh lạnh mới giữa Hoa Kỳ và Trung Quốc lúc đó đều bị bác bỏ và được coi là những tin đồn.
Giờ thì tua nhanh thời gian đến thời điểm hiện tại, nghĩa là tháng 1 năm 2021. Thế giới đang bị chia rẽ và phân cực sâu sắc. Cả châu Âu và Hoa Kỳ đang phải vật lộn với đại dịch COVID-19. Ngân hàng Thế giới thì tính toán rằng sản lượng toàn cầu (global output) đã tụt giảm tới 5,2% vào năm 2020, mức tồi tệ nhất kể từ Thế chiến II, mặc dù Trung Quốc đã kiểm soát được phần nào tăng trưởng kinh tế của nước này.
Trong bối cảnh ảm đạm như vậy, không có gì ngạc nhiên khi các nhà lãnh đạo EU và Trung Quốc đã nhanh chóng ăn mừng việc ký kết thỏa thuận mang tính bước ngoặt - có tên gọi chính thức là Hiệp định Toàn diện về Đầu tư (CAI). Mặc dù theo các nhà phê bình, đây có thể là một chiến thắng mang tính biểu tượng cho Bắc Kinh nhưng với Brussels thì lại có rất ít thắng lợi.
"Chủ tịch Tập Cận Bình và các nhà lãnh đạo châu Âu đã cùng thông báo hoàn tất các cuộc đàm phán của CAI", Bộ trưởng Ngoại giao Trung Quốc Vương Nghị cho biết trong một đánh giá cuối năm được công bố vào cuối tuần rồi.
Và ông nhấn mạnh thêm: "Điều này không chỉ tạo động lực lớn cho hợp tác Trung-Âu mà còn là một tin tuyệt vời cho nền kinh tế đang suy thoái của thế giới".
Nhìn chung thì các chuyên gia đều đồng ý rằng Bắc Kinh là người có nhiều chiến thắng hơn, nhưng các ý kiến cũng khác nhau về tầm quan trọng của hiệp định này đối với các nền kinh tế phương Tây và ý nghĩa của nó đối với sự phục hồi kinh tế của Trung Quốc sau đại dịch, cũng như tham vọng toàn cầu của nước này trước sự phản kháng của quốc tế.
Sourabh Gupta, thành viên cấp cao tại Viện Nghiên cứu Trung - Mỹ ở Washington, mô tả thỏa thuận này là một cột mốc quan trọng.
Ông nói: "Đối với Trung Quốc, đây là thỏa thuận kinh tế có ý nghĩa quan trọng nhất, về địa kinh tế, địa chính trị cũng như từ góc độ kinh tế rộng lớn, kể từ khi nước này ký Nghị định thư gia nhập Tổ chức Thương mại Thế giới vào năm 2001".
Ông Gupta cho biết thêm: “Nó sẽ được ghi nhớ trong tương lai như một công cụ kinh tế có ý nghĩa nhất mà Trung Quốc đã ký kết trong giai đoạn cải cách và mở cửa lần thứ hai".
Wu Xinbo, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Châu Mỹ tại Đại học Phúc Đán ở Thượng Hải, cho biết việc đảm bảo thỏa thuận với EU đã đưa Trung Quốc vào “vị trí bất khả xâm phạm” và giúp ngăn chặn Trung Quốc khỏi những nỗ lực của Mỹ nhằm loại trừ Trung Quốc khỏi thương mại và đầu tư toàn cầu.
Ông nói: "Thỏa thuận này sẽ làm sâu sắc thêm mối quan hệ kinh tế giữa Trung Quốc và EU, trong đó đàm phán một hiệp định thương mại tự do là bước tiếp theo được mong đợi. Và nó cũng sẽ cản trở kế hoạch chung tay với châu Âu của Hoa Kỳ và cô lập Trung Quốc khỏi tương lai toàn cầu hóa".
Ding Chun, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Châu Âu tại Đại học Phúc Đán, cũng đồng ý rằng thỏa thuận không chỉ là một thỏa thuận đầu tư.
"Điều này sẽ mang lại lợi thế so sánh cho đầu tư và công nghệ của châu Âu. CAI sẽ cho [các công ty châu Âu] cơ hội tốt hơn để thâm nhập thị trường Trung Quốc và tăng cường cạnh tranh giữa các nhà đầu tư Trung Quốc và châu Âu", ông nói.
"Đó là một thỏa thuận toàn diện, không chỉ giới hạn trong lĩnh vực đầu tư mà còn bao gồm cả phát triển bền vững, môi trường và quyền lao động. Nó sẽ thúc đẩy Trung Quốc nâng cấp và cải thiện các thỏa thuận thể chế của mình, đồng thời sẽ thúc đẩy Trung Quốc hướng tới các thỏa thuận cấp cao hơn, đáp ứng các tiêu chuẩn cao hơn cho các FTA trong tương lai và các thỏa thuận khác", ông nói.
Nhưng một số nhà quan sát đã đặt câu hỏi về sự khôn ngoan của Brussels khi gấp rút hoàn thành mọi thứ sau những cánh cửa đóng kín trước thời điểm cuối năm, và chỉ vài tuần trước lễ nhậm chức của Tổng thống đắc cử Mỹ Joe Biden.
Một số người nói rằng thỏa thuận này là quá sớm và có thể phải trả giá bằng việc khởi động lại việc Hoa Kỳ tham gia liên minh xuyên Đại Tây Dương mà ông Biden đã coi là ưu tiên trong cách tiếp cận đa phương của mình để chống lại Trung Quốc.
Theo Gal Luft, đồng Giám đốc Viện Phân tích An ninh Toàn cầu, một tổ chức tư vấn ở Washington, động thái của EU là một nỗ lực có chủ ý nhằm tận dụng khoảng trống quyền lực ở Mỹ.
Ông nói: "Hoàn tất hiệp định trong giai đoạn chính quyền sắp mãn nhiệm ở Hoa Kỳ sẽ không có thời gian để trừng phạt Brussels trong khi chính quyền mới sẽ không có cơ hội để cân nhắc. Điều này cho thấy EU, mặc dù nghi ngờ về hành vi và chính sách của Trung Quốc, vẫn muốn duy trì vai trò độc lập và không muốn bị lôi kéo vào cuộc tranh giành quyền lực giữa Mỹ và Trung Quốc".
Thỏa thuận rõ ràng đã khiến cả chính quyền sắp mãn nhiệm của Tổng thống Donald Trump và nhóm chuẩn bị đón nhận chuyển giao quyền lực của ông Biden khó chịu.
Jake Sullivan, ứng cử viên cố vấn an ninh quốc gia của ông Biden, kêu gọi “tham vấn sớm với các đối tác châu Âu của chúng tôi về những lo ngại chung của chúng tôi [Hoa Kỳ] về các hoạt động kinh tế của Trung Quốc”, trong khi phó cố vấn an ninh quốc gia của ông Trump, Matt Pottinger, chỉ trích các nhà lãnh đạo châu Âu vì đã bỏ qua vấn đề lao động cưỡng bức của Bắc Kinh.
Một tài liệu của EU được tờ South China Morning Post tham khảo đã xác nhận rằng các nhà lãnh đạo châu Âu nhận thức rõ ràng về những hậu quả có thể xảy ra của thỏa thuận đối với quan hệ với chính quyền mới của Hoa Kỳ. Nhưng tài liệu này khẳng định rằng thỏa thuận "sẽ không ảnh hưởng đến cam kết của chúng tôi [EU] đối với các hợp tác xuyên Đại Tây Dương, điều cần thiết để giải quyết một số thách thức do Trung Quốc tạo ra".
"Thỏa thuận này đạt được sự cân bằng hơn cho EU với Trung Quốc và sẽ giúp họ rảnh tay hơn khi đàm phán với Hoa Kỳ. CAI sẽ giúp tạo cơ hội cho kỷ nguyên thương mại thế giới 'hậu Trump', đó là sự hợp tác nhiều hơn giữa các nền kinh tế lớn trên thế giới", ông Ding Chun nói.
Theo quan điểm của EU thì bản thân Liên minh châu Âu cũng có những thách thức riêng. Ngoài Brexit và bất hòa xuyên Đại Tây Dương, EU đang cố gắng xác định lại vị trí của chính mình trên thương trường toàn cầu, với việc các quốc gia thành viên muốn cân bằng giữa mong muốn tự chủ chiến lược và nhu cầu bảo vệ lợi ích và giá trị chung của họ.
Gupta nói rằng bất kể Trung Quốc đã thực hiện những thỏa thuận nào với châu Âu, hợp tác xuyên Đại Tây Dương sẽ thay thế mối quan hệ của Trung Quốc với Mỹ hoặc EU.
"Bởi vì cái trước dựa trên các giá trị và lợi ích trong khi cái sau chủ yếu dựa trên lợi ích. Tuyên bố của EU như là một lời công nhận trước điều hiển nhiên này và theo quan điểm của họ là thực tế được ưu tiên hơn", ông nói.
EU lần đầu tiên đề xuất hiệp ước đầu tư vào năm 2012 và hai bên chính thức bắt đầu đàm phán vào tháng 1 năm 2014. Hiệp ước này sẽ thay thế 26 hiệp ước đầu tư hiện có giữa Trung Quốc và 27 nước thành viên EU.
Theo Justyna Szczudlik, một chuyên gia về Trung Quốc và là người đứng đầu chương trình Châu Á - Thái Bình Dương tại Viện Các vấn đề Quốc tế Ba Lan, các cuộc đàm phán phần lớn được thúc đẩy bởi các nền kinh tế lớn của EU, đặc biệt là Pháp và Đức vì những nước này 'phụ thuộc quá nhiều vào thị trường Trung Quốc' và sẽ có lợi từ thỏa thuận này.
Bà Szczudlik nói, các nước châu Âu nhỏ hơn không có lợi ích kinh tế lớn ở thị trường Trung Quốc. "Quá trình đàm phán không minh bạch và có vẻ như các quốc gia thành viên không biết chính xác những gì bên trong thỏa thuận", bà nhấn mạnh.
Szczudlik mô tả thỏa thuận này là kiệt tác ngoại giao của Trung Quốc. Bà nói: “Người chiến thắng thực sự là Trung Quốc, không phải EU, ngay cả khi các cam kết/nhượng bộ mà Trung Quốc đã hứa cuối cùng sẽ đạt được.
Cả hai bên, đặc biệt là Trung Quốc và Thủ tướng Đức Angela Merkel, đã thể hiện sự nhiệt tình bất thường trong những tuần gần đây để hoàn tất các cuộc đàm phán trước khi Đức kết thúc nhiệm kỳ Chủ tịch EU vào ngày 31 tháng 12.
"Tiến bộ bất ngờ do Trung Quốc dẫn đầu về CAI xuất hiện vào giữa tháng 12 có nền tảng chính trị, nhằm thể hiện sức mạnh của Trung Quốc trong việc làm suy yếu chính sách sắc bén gần đây của EU đối với Trung Quốc và tránh hợp tác xuyên Đại Tây Dương đối với Trung Quốc, lưu ý rằng chính quyền Biden sắp tới đã sẵn sàng tăng cường quan hệ với EU", bà nói.
Shi Yinhong, giáo sư về quan hệ quốc tế của Đại học Nhân dân ở Bắc Kinh, cho biết vẫn phải xem Trung Quốc sẽ nhận được gì từ thỏa thuận hoặc đề nghị với EU.
"Trung Quốc có nhu cầu mạnh mẽ để tiếp cận thị trường đầu tư của các nền kinh tế tiên tiến trong bối cảnh công nghệ cao Mỹ-Trung đang tách rời nhau. Các thỏa hiệp về nhu cầu hoặc trì hoãn gia tăng nhu cầu sẽ ảnh hưởng đến lợi ích của chính nó", ông nói.
Theo thỏa thuận, Trung Quốc đã cam kết theo đuổi việc phê chuẩn các hiệp ước quốc tế về lao động cưỡng bức, vốn được cho là một trong những trở ngại cuối cùng trong các cuộc đàm phán. Tuy nhiên, các quan chức châu Âu, bao gồm cả Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen, ca ngợi lời hứa của Bắc Kinh sẽ 'nỗ lực liên tục và bền vững' để phê chuẩn công ước của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) về lao động cưỡng bức như là một bước đột phá và là một “kết quả chưa từng có”.
Trung Quốc và Mỹ nằm trong 9 quốc gia thành viên ILO vẫn chưa phê chuẩn hiệp ước. Luft cho biết thỏa thuận EU-Trung Quốc cũng đặt ra vấn đề về hình ảnh cho Mỹ, khi Washington đang dẫn đầu một chiến dịch toàn cầu chống lao động cưỡng bức ở Tân Cương và Tây Tạng.
Ông nói: "Điều này làm giảm thẩm quyền đạo đức của Hoa Kỳ trong việc thuyết giảng cho Bắc Kinh, chứ chưa nói đến phần còn lại của thế giới, về thực hành lao động".
Philippe Le Corre, một thành viên không thường trú trong các chương trình Châu Âu và Châu Á tại Carnegie Endowment for International Peace ở Washington, cũng hoài nghi về những 'lời hứa của Trung Quốc'.
Tôi nghi ngờ rằng Trung Quốc sẽ không bao giờ tuân thủ các công ước của ILO. Không có gì bắt buộc ở đó, ông nói.
(Theo SCMP)
